Rhaid i Lafur ddod â chynghorau yn ôl o “ymyl y dibyn” – Arweinwyr Cynghorau Plaid Cymru
Mae arweinwyr Cyngor Plaid Cymru wedi rhybuddio bod cynghorau Cymru yn wynebu disgyn oddi ar ymyl dibyn oni bai bod y ddwy lywodraeth Lafur yn cymryd camau brys i fynd i’r afael â phwysau ariannu sylweddol.
Mewn llythyr at Ganghellor a Phrif Weinidog y DU, mae arweinwyr Cynghorau Sir Gaerfyrddin, Gwynedd, Ceredigion ac Ynys Môn ynghyd â Dirprwy arweinydd Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn dweud “nid yw’n or-ddweud dweud bod llawer o gynghorau yn cael eu hunain ar drothwy adfail ariannol ac mae dyletswydd ar lywodraethau Cymru a’r DU i weithredu.”
Wrth ysgrifennu cyn cyllideb llywodraeth y DU yr wythnos nesaf, mae Darren Price, Nia Jeffreys, Bryan Davies Gary Pritchard ac Alun Llewelyn yn rhybuddio y bydd methu â gweithredu nawr yn golygu bod “llawer o wasanaethau sy’n amddiffyn y rhai mwyaf bregus mewn cymdeithas yn diflannu’n gyfan gwbl.”
Wrth ysgrifennu at Rachel Reeves ac Eluned Morgan cyn cyllideb yr wythnos nesaf maen nhw’n dweud:
“Er yn gwerthfawrogi bod yr heriau yr ydych yn eu hwynebu yn sylweddol ar ôl 14 mlynedd o lymder, nid yw’n or-ddweud dweud bod llawer o gynghorau yn cael eu hunain ar drothwy adfeilion ariannol a bod dyletswydd ar lywodraethau Cymru a’r DU i weithredu.
“Mae Cyllideb y DU yn gyfle i ddarparu cyllid ychwanegol brys i Gymru ar gyfer Gwasanaethau hanfodol megis gofal cymdeithasol, gwasanaethau plant, ysgolion a phriffyrdd.
“Heb lefelau digonol o gyllid, bydd ein hysgolion yn parhau i fod yn brin o’r adnoddau sydd eu hangen arnynt i roi’r addysg y maent yn ei haeddu i ddisgyblion. Fel yr ymhelaethodd Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon yn ei hadroddiad fis diwethaf, mae gwariant fesul disgybl wedi gostwng tua 6% mewn termau real – sefyllfa anghynaladwy os ydym am roi’r dechrau gorau mewn bywyd i ddysgwyr mewn gwirionedd.
“Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif bod awdurdodau lleol yng Nghymru yn wynebu pwysau ariannol ychwanegol o £559m ar gyfer 2025-26. Byddai hyn yn gofyn am gynnydd gwariant o ychydig dros 7% mewn refeniw net.
“Er mwyn mynd i'r afael â phwysau o £559m, heb arian ychwanegol, bydd angen cymysgedd o gynnydd yn y dreth gyngor a thoriadau pellach i wasanaethau ac arbedion effeithlonrwydd. Mae’r pwysau yn cyfateb i gynnydd o 26% yn y dreth gyngor, neu golli ychydig o dan 14,000 o swyddi.
“Gwyddom ein bod yn siarad ar ran pob arweinydd Awdurdod Lleol yng Nghymru pan ddywedwn fod pwysau’r cyfrifoldeb o ran diogelu’r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau yn cael ei deimlo’n fwy acíwt nag erioed.
“Hyderwn y bydd eich priod lywodraethau yn cydweithio fel yr ydych wedi addo dro ar ôl tro i sicrhau bod Cymru’n cael bargen deg o Gyllideb y DU a bod ein cynghorau’n cael y cymorth ariannol brys sydd ei angen arnynt mor ddirfawr.
“Bydd methu â gwneud hyn yn gweld llawer o gynghorau’n disgyn oddi ar ymyl y clogwyn gyda llawer o wasanaethau sy’n amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn diflannu’n gyfan gwbl ac yn gadael etifeddiaeth barhaus o anghydraddoldeb ac amddifadedd.”
Mae copi o'r llythyr isod:
Dear Chancellor and First Minister,
We write in advance of the UK Budget on 30 October to express our grave concerns at the state of Local Authority finances in Wales.
Whilst appreciating that the challenges you face are significant following 14 years of austerity, it is no exaggeration to say that many councils find themselves on the brink of financial ruin and there is a duty on both Welsh and UK governments to act.
The General Secretary of UNISON, Chrstina McAnea, has already warned that numerous critical services and a considerable number of jobs are under threat, posing the risk of doing irreversible damage to our communities.
The UK Budget presents an opportunity to provide urgent additional funding to Wales for critical Services such as social care, children’s services, schools and highways.
Without adequate levels of funding, our schools will continue to lack the resources they need to give pupils the education they deserve. As the National Association of Head Teachers amplified in its report last month, spending per pupil has fallen by around 6% in real terms - an unsustainable situation if we are to truly give learners the best start in life.
The Welsh Local Government Association estimates that local authorities in Wales face additional financial pressures of £559m for 2025-26. This would require a spending increase of just over 7% in net revenue.
To address a pressure of £559m, without additional funding, will require a mix of council tax increases and further cuts to services and efficiencies. The pressure is equivalent to a 26% increase in council tax, or the loss of just under 14,000 posts.
We know that we speak for all Local Authority leaders in Wales when we say that the weight of responsibility when it comes to protecting the most vulnerable in our communities is felt more acutely than ever.
We trust that your respective governments will work together as you have repeatedly pledged to do to ensure that Wales receives a fair deal from the UK Budget and that our councils get the urgent financial support they so desperately need.
Failure to do this will see many councils falling off the cliff edge with many services that protect the most vulnerable in society disappearing altogether and leaving a lasting legacy of inequality and deprivation.
Yn gywir,
Darren Price, Leader of Carmarthenshire County Council
Bryan Davies, Leader of Ceredigion County Council
Gary Pritchard, Leader of Ynys Mon County Council
Nia Jeffreys, Deputy Leader of Cyngor Gwynedd
Alun Llewelyn, Deputy Leader of Neath Port Talbot